4. หุํหุงฺกสุตฺตวณฺณนา

[4] จตุตฺเถ อชปาลนิคฺโรเธติ ตสฺส กิร ฉายายํ อชปาลา คนฺตฺวา นิสีทนฺติ, เตนสฺส ‘‘อชปาลนิคฺโรโธ’’ตฺเวว นามํ อุทปาทิฯ เกจิ ปน ‘‘ยสฺมา ตตฺถ เวเท สชฺฌายิตุํ อสมตฺถา มหลฺลกพฺราหฺมณา ปาการปริกฺเขปยุตฺตานิ นิเวสนานิ กตฺวา สพฺเพ วสิํสุ, ตสฺมา อชปาลนิคฺโรโธติ นามํ ชาต’’นฺติ วทนฺติฯ ตตฺรายํ วจนตฺโถ – น ชปนฺตีติ อชปา, มนฺตานํ อนชฺฌายกาติ อตฺโถ, อชปา ลนฺติ อาทิยนฺติ นิวาสํ เอตฺถาติ อชปาโลติฯ ยสฺมา วา มชฺฌนฺหิเก สมเย อนฺโต ปวิฏฺเฐ อเช อตฺตโน ฉายาย ปาเลติ รกฺขติ, ตสฺมา ‘อชปาโล’ติสฺส นามํ รูฬฺหนฺติ อปเรฯ สพฺพถาปิ นามเมตํ ตสฺส รุกฺขสฺส, ตสฺส สมีเปฯ สมีปตฺเถ หิ เอตํ ภุมฺมํ ‘‘อชปาลนิคฺโรเธ’’ติฯ

วิมุตฺติสุขปฏิสํเวทีติ ตตฺรปิ ธมฺมํ วิจินนฺโต วิมุตฺติสุขญฺจ ปฏิสํเวเทนฺโต นิสีทิฯ โพธิรุกฺขโต ปุรตฺถิมทิสาภาเค เอส รุกฺโข โหติฯ สตฺตาหนฺติ จ อิทํ น ปลฺลงฺกสตฺตาหโต อนนฺตรสตฺตาหํฯ ภควา หิ ปลฺลงฺกสตฺตาหโต อปรานิปิ ตีณิ สตฺตาหานิ โพธิสมีเปเยว วีตินาเมสิฯ

ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา – ภควติ กิร สมฺมาสมฺโพธิํ ปตฺวา สตฺตาหํ เอกปลฺลงฺเกน นิสินฺเน ‘‘น ภควา วุฏฺฐาติ, กินฺนุ โข อญฺเญปิ พุทฺธตฺตกรา ธมฺมา อตฺถี’’ติ เอกจฺจานํ เทวตานํ กงฺขา อุทปาทิฯ อถ ภควา อฏฺฐเม ทิวเส สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย เทวตานํ กงฺขํ ญตฺวา กงฺขาวิธมนตฺถํ อากาเส อุปฺปติตฺวา ยมกปาฏิหาริยํ ทสฺเสตฺวา ตาสํ กงฺขํ วิธเมตฺวา ปลฺลงฺกโต อีสกํ ปาจีนนิสฺสิเต อุตฺตรทิสาภาเค ฐตฺวา จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ อุปจิตานํ ปารมีนํ พลาธิคมฏฺฐานํ ปลฺลงฺกํ โพธิรุกฺขญฺจ อนิมิเสหิ จกฺขูหิ โอโลกยมาโน สตฺตาหํ วีตินาเมสิ, ตํ ฐานํ อนิมิสเจติยํ นาม ชาตํฯ อถ ปลฺลงฺกสฺส จ ฐิตฏฺฐานสฺส จ อนฺตรา ปุรตฺถิมโต จ ปจฺฉิมโต จ อายเต รตนจงฺกเม จงฺกมนฺโต สตฺตาหํ วีตินาเมสิ, ตํ รตนจงฺกมเจติยํ นาม ชาตํฯ

ตโต ปจฺฉิมทิสาภาเค เทวตา รตนฆรํ มาปยิํสุ , ตตฺถ ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา อภิธมฺมปิฏกํ วิเสสโต อนนฺตนยํ สมนฺตปฏฺฐานํ วิจินนฺโต สตฺตาหํ วีตินาเมสิ, ตํ ฐานํ รตนฆรเจติยํ นาม ชาตํฯ เอวํ โพธิสมีเปเยว จตฺตาริ สตฺตาหานิ วีตินาเมตฺวา ปญฺจเม สตฺตาเห โพธิรุกฺขโต อชปาลนิคฺโรธํ อุปสงฺกมิตฺวา ตสฺส มูเล ปลฺลงฺเกน นิสีทิฯ

ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺฐาสีติ ตโต ผลสมาปตฺติสมาธิโต ยถากาลปริจฺเฉทํ วุฏฺฐหิ, วุฏฺฐหิตฺวา จ ปน ตตฺถ เอวํ นิสินฺเน ภควติ เอโก พฺราหฺมโณ ตํ คนฺตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อถ โข อญฺญตโร’’ติอาทิฯ ตตฺถ อญฺญตโรติ นามโคตฺตวเสน อนภิญฺญาโต อปากโฏ เอโกฯ หุํหุงฺกชาติโกติ โส กิร ทิฏฺฐมงฺคลิโก มานถทฺโธ มานวเสน โกธวเสน จ สพฺพํ อโวกฺขชาติกํ ปสฺสิตฺวา ชิคุจฺฉนฺโต ‘‘หุํหุ’’นฺติ กโรนฺโต วิจรติ, ตสฺมา ‘‘หุํหุงฺกชาติโก’’ติ วุจฺจติ, ‘‘หุหุกฺกชาติโก’’ติปิ ปาโฐฯ พฺราหฺมโณติ ชาติยา พฺราหฺมโณฯ

เยน ภควาติ ยสฺสํ ทิสายํ ภควา นิสินฺโนฯ ภุมฺมตฺเถ หิ เอตํ กรณวจนํ ฯ เยน วา ทิสาภาเคน ภควา อุปสงฺกมิตพฺโพ, เตน ทิสาภาเคน อุปสงฺกมิฯ อถ วา เยนาติ เหตุอตฺเถ กรณวจนํ, เยน การเณน ภควา เทวมนุสฺเสหิ อุปสงฺกมิตพฺโพ, เตน การเณน อุปสงฺกมีติ อตฺโถฯ เกน จ การเณน ภควา อุปสงฺกมิตพฺโพ? นานปฺปการโรคทุกฺขาภิปีฬิตตฺตา อาตุรกาเยหิ มหาชเนหิ มหานุภาโว ภิสกฺโก วิย โรคติกิจฺฉนตฺถํ, นานาวิธกิเลสพฺยาธิปีฬิตตฺตา อาตุรจิตฺเตหิ เทวมนุสฺเสหิ กิเลสพฺยาธิติกิจฺฉนตฺถํ ธมฺมสฺสวนปญฺหปุจฺฉนาทิการเณหิ ภควา อุปสงฺกมิตพฺโพฯ เตน อยมฺปิ พฺราหฺมโณ อตฺตโน กงฺขํ ฉินฺทิตุกาโม อุปสงฺกมิฯ

อุปสงฺกมิตฺวาติ อุปสงฺกมนปริโยสานทีปนํฯ อถ วา ยํ ฐานํ อุปสงฺกมิ, ตโตปิ ภควโต สมีปภูตํ อาสนฺนตรํ ฐานํ อุปคนฺตฺวาติ อตฺโถฯ สมฺโมทีติ สมํ สมฺมา วา โมทิ, ภควา จาเนน, โสปิ ภควตา ‘‘กจฺจิ โภโต ขมนียํ กจฺจิ ยาปนีย’’นฺติอาทินา ปฏิสนฺถารกรณวเสน สมปฺปวตฺตโมโท อโหสิฯ สมฺโมทนียนฺติ สมฺโมทนารหํ สมฺโมทชนนโยคฺคํฯ กถนฺติ กถาสลฺลาปํฯ

สารณียนฺติ สริตพฺพยุตฺตํ สาธุชเนหิ ปวตฺเตตพฺพํ, กาลนฺตเร วา จินฺเตตพฺพํฯ วีติสาเรตฺวาติ นิฏฺฐาเปตฺวาฯ เอกมนฺตนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโสฯ เอกสฺมิํ ฐาเน, อติสมฺมุขาทิเก ฉ นิสชฺชโทเส วชฺเชตฺวา เอกสฺมิํ ปเทเสติ อตฺโถฯ เอตทโวจาติ เอตํ อิทานิ วตฺตพฺพํ ‘‘กิตฺตาวตา นุ โข’’ติอาทิวจนํ อโวจฯ

ตตฺถ กิตฺตาวตาติ กิตฺตเกน ปมาเณนฯ นูติ สํสยตฺเถ นิปาโตฯ โขติ ปทปูรเณฯ โภติ พฺราหฺมณานํ ชาติสมุทาคตํ อาลปนํฯ ตถา หิ วุตฺตํ – ‘‘โภวาทิ นาม โส โหติ, สเจ โหติ สกิญฺจโน’’ติ (ม. นิ. 2.457; ธ. ป. 396)ฯ โคตมาติ ภควนฺตํ โคตฺเตน อาลปติฯ กถํ ปนายํ พฺราหฺมโณ สมฺปติสมาคโต ภควโต โคตฺตํ ชานาตีติ? นายํ สมฺปติสมาคโต, ฉพฺพสฺสานิ ปธานกรณกาเล อุปฏฺฐหนฺเตหิ ปญฺจวคฺคิเยหิ สทฺธิํ จรมาโนปิ, อปรภาเค ตํ วตํ ฉฑฺเฑตฺวา อุรุเวลายํ เสนนิคเม เอโก อทุติโย หุตฺวา ปิณฺฑาย จรมาโนปิ เตน พฺราหฺมเณน ทิฏฺฐปุพฺโพ เจว สลฺลปิตปุพฺโพ จฯ เตน โส ปุพฺเพ ปญฺจวคฺคิเยหิ คยฺหมานํ ภควโต โคตฺตํ อนุสฺสรนฺโต, ‘‘โภ โคตมา’’ติ ภควนฺตํ โคตฺเตน อาลปติฯ ยโต ปฏฺฐาย วา ภควา มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมนฺโต อโนมนทีตีเร ปพฺพชิโต, ตโต ปภุติ ‘‘สมโณ โคตโม’’ติ จนฺโท วิย สูริโย วิย จ ปากโฏ ปญฺญาโต, น ตสฺส โคตฺตชานเน การณํ คเวสิตพฺพํฯ

พฺราหฺมณกรณาติ พฺราหฺมณํ กโรนฺตีติ พฺราหฺมณกรณา, พฺราหฺมณภาวกราติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ กิตฺตาวตาติ เอเตน เยหิ ธมฺเมหิ พฺราหฺมโณ โหติ, เตสํ ธมฺมานํ ปริมาณํ ปุจฺฉติฯ กตเม จ ปนาติ อิมินา เตสํ สรูปํ ปุจฺฉติฯ

เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตํ เตน ปุฏฺฐสฺส ปญฺหสฺส สิขาปตฺตํ อตฺถํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ, น ปน ตสฺส พฺราหฺมณสฺส ธมฺมํ เทเสสิฯ กสฺมา? ธมฺมเทสนาย อภาชนภาวโตฯ ตถา หิ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส อิมํ คาถํ สุตฺวา น สจฺจาภิสมโย อโหสิฯ ยถา จ อิมสฺส, เอวํ อุปกสฺส อาชีวกสฺส พุทฺธคุณปฺปกาสนํฯ

ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนโต หิ ปุพฺพภาเค ภควตา ภาสิตํ ปเรสํ สุณนฺตานมฺปิ ตปุสฺสภลฺลิกานํ สรณทานํ วิย วาสนาภาคิยเมว ชาตํ, น เสกฺขภาคิยํ, น นิพฺเพธภาคิยํฯ เอสา หิ ธมฺมตาติฯ

ตตฺถ โย พฺราหฺมโณติ โย พาหิตปาปธมฺมตาย พฺราหฺมโณ, น ทิฏฺฐมงฺคลิกตาย หุํหุงฺการกสาวาทิปาปธมฺมยุตฺโต หุตฺวา เกวลํ ชาติมตฺตเกน พฺรหฺมญฺญํ ปฏิชานาติฯ โส พฺราหฺมโณ พาหิตปาปธมฺมตฺตา หุํหุงฺการปฺปหาเนน นิหุํหุงฺโก, ราคาทิกสาวาภาเวน นิกฺกสาโว, ภาวนานุโยคยุตฺตจิตฺตตาย ยตตฺโต, สีลสํยเมน วา สํยตจิตฺตตาย ยตตฺโต, จตุมคฺคญาณสงฺขาเตหิ เวเทหิ อนฺตํ สงฺขารปริโยสานํ นิพฺพานํ, เวทานํ วา อนฺตํ คตตฺตา เวทนฺตคูฯ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส วุสิตตฺตา วุสิตพฺรหฺมจริโย, ธมฺเมน โส พฺรหฺมวาทํ วเทยฺย ‘‘พฺราหฺมโณ อห’’นฺติ เอตํ วาทํ ธมฺเมน ญาเยน วเทยฺยฯ ยสฺส สกลโลกสนฺนิวาเสปิ กุหิญฺจิ เอการมฺมเณปิ ราคุสฺสโท, โทสุสฺสโท, โมหุสฺสโท, มานุสฺสโท, ทิฏฺฐุสฺสโทติ อิเม อุสฺสทา นตฺถิ, อนวเสสํ ปหีนาติ อตฺโถฯ

จตุตฺถสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. พฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา

[5] ปญฺจเม สาวตฺถิยนฺติ เอวํนามเก นคเรฯ ตญฺหิ สวตฺถสฺส นาม อิสิโน นิวาสฏฺฐาเน มาปิตตฺตา สาวตฺถีติ วุจฺจติ, ยถา กากนฺที, มากนฺทีติฯ เอวํ ตาว อกฺขรจินฺตกาฯ อฏฺฐกถาจริยา ปน ภณนฺติ – ยํกิญฺจิ มนุสฺสานํ อุปโภคปริโภคํ สพฺพเมตฺถ อตฺถีติ สาวตฺถิฯ สตฺถสมาโยเค จ กิเมตฺถ ภณฺฑมตฺถีติ ปุจฺฉิเต สพฺพมตฺถีติปิ วจนํ อุปาทาย สาวตฺถีติฯ

‘‘สพฺพทา สพฺพูปกรณํ, สาวตฺถิยํ สโมหิตํ;

ตสฺมา สพฺพมุปาทาย, สาวตฺถีติ ปวุจฺจตี’’ติฯ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.14);